گذشته، حال و آینده تحقیقات کشاورزی ایران (3)
حال ما
هم اکنون، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (سازمان تات) 15 مؤسسه تحقیقاتی مادری، 2 پژوهشکده؛ 2 مرکز ملی تحقیقاتی؛34 مرکز تحقیقات و آموزش استانی (پس از ادغام مراکز تحقیقات کشاورزی با مراکز آموزش کشاورزی در استان ها)؛ یک مؤسسه آموزش عالی علمی – کاربردی و یک مرکز آموزش عالی؛ دو مرکز ترویج و توسعه تکنولوژی و 314 ایستگاه و مزرعه تحقیقات کشاورزی در اقلیم های مختلف ایران را تحت پوشش دارد. رکن اصلی فعالیت های تحقیقاتی در سازمان تات، مؤسسات، پژوهشکده ها و مراکز ملی تحت پوشش این سازمان هستند. این مؤسسات در عین برخورداری از استقلال نسبی، می بایست در هماهنگی با اهداف، برنامه ها، و سیاست های سازمان عمل کنند. برخی از این مؤسسات، قدمتی بیش از سازمان تات دارند و در مقاطعی فعالیت های پژوهشی آنها توام با انجام وظایف اجرایی و تولیدی نیز بوده است. نیروی انسانی سازمان تات تا سال 1394 شامل 2121 نفر عضو هیأت علمی (42 استاد، 201 دانشیار، 859 استادیار، 1019 مربی) و 12451 نفر کارکنان غیر هیأت علمی (با مدرک تحصیلی: 9 درصد دکترا، 23 درصد کارشناسی ارشد، 21 درصد کارشناسی، 9 درصد کاردانی، 14 درصد دیپلم؛ 24 درصد زیر دیپلم) بوده است.
با این سرمایه عظیم نیروی انسانی، سازمان تات در سال 1394، مأموریت های خود را شامل پژوهش های معمول مؤسسات با تاکید بر دانش و فناوری های نوین، تمرکز فعالیت های آموزشی و ترویجی بر برنامه ریزی، هدایت و نظارت و توانمند سازی بهره برداران؛ تولید بذر و نهال مادری، واکسن، نقشه های پایه، استاندارد های ملی؛ نظارت، کنترل کیفیت و پایش تولید و مصرف نهاده های کشاورزی، و حفاظت از ذخایر ژنتیکی دانسته است که با تکیه بر توانمندی های قابل توجه زیر تحقق خواهد یافت:
هرم مناسب اعضای هیات علمی با سابقه بالای 20 سال؛ دارای مؤسساتی با سابقه بیش از 90 سال؛ دارای 138 بخش تحقیقاتی مجزا در مؤسسه های تابعه با 557 گرایش تحصیلی مختلف؛ انجام بیش از 6000 پروژه تحقیقاتی در سال که بیش از نیمی از آنها مربوط به محصولات زراعی و باغی است؛ فروش 105 مورد دانش فنی و تشکیل 60 شرکت دانش بنیان؛ ساماندهی پایگاه های اطلاعاتی کشاورزی کشور و ارائه خدمات اطلاع رسانی؛ آرشیو بیش از 30 هزار کتاب، نشریه، اسناد، پایان نامه و پروانه ثبت اختراع، و 46300 گزارش نهایی طرح های تحقیقاتی؛ انتشار 36 مجله علمی، پژوهشی؛ راه اندازی 6 مرکز رشد؛ همکاری با 9 مؤسسه تحقیقاتی بین المللی و 10 انجمن علمی بین المللی؛ عضویت در 8 معاهده و کنوانسیون بین المللی؛ خود کفایی در تولید هسته های اولیه بذر و نهال محصولات استراتژیک؛ تولید بیش از 60 نوع واکسن و فراورده های خونی؛ تولید نقشه های مرجع؛ کنترل و پایش مزارع تولید بذر مادری و نهال شناسه دار؛ کنترل کیفی بذر و نهال های داخلی و وارداتی؛ پایش ذخایر غذایی دریایی، پتانسیل آبزی پروری و تهدید های بیولوژیک؛ پایش کود و سم وارداتی و تولید داخل؛ مدیریت بانک ژن با بیش از 75 هزار نمونه گیاهان زراعی؛ مدیریت 55 ایستگاه و کلکسیون درختان میوه با بیش از 5 هزار نمونه؛ مدیریت بانک ژن منابع طبیعی با بیش از 43 هزار نمونه گیاهان مرتعی و جنگلی؛ مدیریت 9 باغ گیاه شناسی و هرباریوم ملی؛ دارای بزرگترین کلکسیون میکروارگانیسم ها و حشرات و جانوران مرتبط با کشاورزی؛ مدیریت 6 بانک ژن آبزیان شمال و جنوب کشور؛ مدیریت بانک ژن دام و طیور.
با توجه به مأموریت ها و توانمندی های فوق الذکر، سیاست های کلان سازمان در سال 1394 به صورت "استفاده حداکثری از ظرفیت دانشگاه ها و مراکز آموزشی؛ انتقال یافته ها؛ پژوهش های مشترک بین المللی؛ تجاری سازی دستاورد ها و فروش دانش فنی؛ تقاضا محور شدن پژوهش؛ نیاز سنجی پژوهش بر مبنای برنامه های توسعه کشوری؛ پژوهش در راستای کاهش واردات نهاده های کشاورزی؛ حمایت از شرکت های خصوصی تحقیقاتی و واگذاری برخی فعالیت های پژوهشی؛ بازگشت به اهداف اولیه آموزشی با اصلاح و بازسازی نظام آموزش بهره برداران برای توانمند سازی فعالان بخش کشاورزی و کارکنان؛ توسعه آموزش های مهارتی با مشارکت بخش خصوصی؛ احیا و تقویت دبیرستان های کشاورزی با اولویت روستا زادگان؛ افزایش تولید محتوای ترویجی و انتقال یافته های پژوهشی؛ افزایش فعالیت رسانه ای؛ برون سپاری بخشی از فعالیت های ترویجی؛ تقویت تعامل مروجان و پژوهشگران با هدف انتقال یافته ها و نیازسنجی" تعریف شده است.
با نگاهی به توانمندی ها، اهداف، شرح وظایف و سیاست های کلان و بروندادهای سازمان تات دور از انتظار نیست که بسیاری از مشکلات بخش کشاورزی مرتفع شده و در آینده نزدیک، شاهد توسعه پایدار کشاورزی و تحقق اهداف کلان مندرج در اسناد بالادستی باشیم؛ ولی با کمال تأسف، مدیران اجرایی، سیاست گذاران، پژوهشگران، مروجان، مدرسان، و به ویژه کشاورزان و بهره برداران، از وضع موجود تحقیقات کشاورزی در ایران و از یکدیگر راضی نیستند و نیل به آرمان ها و برنامه های اعلام شده را دور از دسترس می بینند.
و گردابی چنین هایل
از دیدگاه مرکز پژوهش های مجلس (1393) فقدان نگرش تحقیقاتی و کمبود تحقیقات کاربردی از دیرباز در فهرست مسائل و مشکلات اساسی کشور قرار داشته است. یافته های تحقیقات به صورت نظام مند در عرصه های عملی اقتصاد به کار گرفته نمی شوند و فرهنگ استفاده از نتایج تحقیقات در رفتارهای اقتصادی و کارگزاران و تصمیم گیران نهادینه نشده است. همچنین علیرغم افزایش هزینه های تحقیقاتی، کارآمدی استفاده از نتایج آن با دشواری هایی مواجه بوده است. شرایط خاص تولید در بخش کشاورزی و تأثیر عوامل محیطی گوناگون بر وضعیت تولید این بخش، کاربردی بودن تحقیقات در این بخش را ایجاب می کند ولی بررسی کارنامه سازمان تات نشان می دهد که طرح های پژوهشی کاربردی نسبت به کل طرح های خاتمه یافته اندک اند، زیرا تاکنون اغلب طرح های تحقیقاتی بر اساس نیاز بنگاه های اقتصادی و تولیدی سفارش داده نشده اند. طرح های تحقیقاتی و نتایج حاصل از آنها یا کمتر کاربردی بوده یا به علت جدایی فرایند تحقیق، آموزش و ترویج، عملا در فرایند توسعه مورد استفاده چندانی قرار نمی گیرند؛ و متناسب با شرایط واقعی تولیدکنندگان و بهره برداران کشاورزی هم نیستند. از طرف دیگر، عدم به کارگیری یا اجرای ناقص طرح ها و پروژه های کشاورزی، سبب شده است دستاوردهای تحقیقات کشاورزی در ایران به ثمر ننشیند، در حالیکه تحقیقات کشاورزی همواره برای پاسخگویی و یافتن راه حل های مناسب مسائل و مشکلات بخش کشاورزی مورد پرسش و بازخواست قرار می گرفته است.
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، چالش های موجود در زمینه تحقیقات کشاورزی ایران را در سه حوزه مدیریت، برنامه ریزی و سیاستگذاری؛ ساختار اداری و تشکیلاتی؛ و انتقال یافته ها و کاربرد می داند. این چالش ها شامل "نامشخص بودن جایگاه و نقش پژوهش در فرهنگ جامعه و نزد سیاستگذاران و مدیریت های کلان بخش؛ فقدان ساختار تحقیقاتی پویا با رویکرد مشخص و برنامه ریزی کلان در راستای توسعه؛ مکانیسم نامناسب و ناقص نیازسنجی و تعیین اولویت های پژوهشی در سطوح ملی و منطقه ای؛ روزمرگی مدیریت کلان علمی کشور و وزارت جهاد کشاورزی و ساختار اجرایی و اداری غیر منعطف که توان استفاده از نتایج پژوهش ها را ندارد؛ رعایت نکردن شایسته سالاری در انتصاب مدیران پژوهشی که موجب چندگانگی، بی اعتمادی، شکاف های نگرشی و ارتباطی در تصمیم سازی و تصمیم گیری های مرتبط با تحقیقات و اخلال در اجرای تحقیقات کاربردی می شود؛ بوروکراسی آزاردهنده و دلسرد کننده موجود برای تصویب طرح تحقیقاتی در مؤسسات پژوهشی که موجب گرایش محققان به فعالیت های حاشیه ای شده است؛ مقررات دست و پاگیر، آشفته و بی انضباط اداری که با محیط فرهنگی متناسب با محققان همخوانی ندارد؛ آئین نامه های ترفیع و ارتقای نامتناسب با تحقیقات کاربردی؛ اختصاص بودجه اندک به تحقیقات کشاورزی و مدیریت نامناسب آن؛ و ..." می گردد.
همین مرکز، در همان سال، چالش ها را به گونه ای دیگر نیز فهرست کرده است: "فقدان مرجع واحد و عالی سیاست گذاری؛ توسعه نیافتگی کمی و کیفی زیر ساخت های مورد نیاز علم و فناوری کشاورزی؛ فقدان حمایت و انگیزه برای گسترش پارک ها و شهرک های تحقیقات و فناوری، مراکز رشد و شرکت های دانش بنیان کشاورزی؛ ناهماهنگی نهادهای مرتبط با چرخه علم و فناوری در بخش کشاورزی؛ کارکرد ضعیف نهاد های پایش علم و فناوری در حوزه کشاورزی؛ فقدان بسترهای مناسب بهره گیری از یافته های تحقیقاتی توسط دستگاه های اجرایی؛ ضعف در ایجاد و توسعه نهادهای تأمین مالی نظام علم، فناوری و نوآوری در حوزه کشاورزی؛ ناتوانی بخش خصوصی برای کاهش تصدی گری دولت؛ ضعف در ایجاد انگیزه برای جذب متخصصان و نخبگان برای فعالیت در کشاورزی دانش بنیان؛ ضعف نظام بازاریابی برای ارائه یافته های فناورانه و نوآورانه تحقیقات کشاورزی؛ چرخه معیوب و ناپیوسته نیازسنجی آموزشی، پژوهشی و ترویجی؛ ناهماهنگی فعالیت های آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها با نیازهای توسعه پایدار بخش کشاورزی".
به لیست بلند بالای فوق، موارد دیگری که شامل درد دل های کارکنان سازمان تات در سراسر کشور باشد، می توان افزود که در سال های گذشته همواره خود را شهروند درجه دو نظام پژوهشی کشور دیده اند و حتی در سال های اخیر که مقررات و آیین نامه های وزارت عتف بر سازمان تات حاکم شده است، احساس تبعیض و نابرابری، همچنان اعضای هیأت علمی و کارکنان غیر هیأت علمی سازمان تات را آزرده است. آش چنان شور شده است که گهگاه فریاد مدیران فعلی سازمان نیز شنیده می شود (گردهمایی سالانه رؤسای مؤسسات و مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی کشور، مرداد 1395، کرج) که "از نامطلوب بودن هرم نیروی انسانی؛ نظام ارزیابی و آیین نامه های یکسان در عین متفاوت بودن ساختار، ماهیت وجودی و ماموریت های دانشگاه ها با مؤسسات تحقیقاتی؛ یکسان بودن انتظارات از محقق ایستگاه، مرکز، ستاد، و سایر کارکنان غیر هیأت علمی تا رئیس سازمان بر اساس آیین نامه های موجود؛ تهی شدن عملی و تدریجی سازمان و زیرمجموعه های آن از تکنیسین و کارشناس متخصص؛ یکسان نبودن پرداخت مزایای غیر مستمر در مؤسسات ستادی و مراکز استانی؛ و چالش بین مراکز تحقیقات و آموزش با مدیریت ترویج استان ها بر سر آموزش بهره برداران" می نالند. اگر نتایج نظرسنجی های متعدد انجام شده در سازمان تات و مؤسسات و مراکز تابعه هم منتشر شود، گستره نارضایتی ها آشکارتر خواهد شد. انجام یک تحقیق علمی میدانی گسترده با عنوان رضایتمندی کارکنان سازمان تات، توسط نهادی مانند مرکز پژوهش های مجلس شاید گره بسیاری از مشکلات موجود را بگشاید و افق روشنی برای تحقیقات کشاورزی ترسیم نماید.
